patron
Wczesne lata: królewskie wsparcie
Jan Saryusz Zamoyski urodził się w kwietniu 1542 roku w Skokówce w rodzinie kalwińskiej, a jego rodzicami byli Stanisław, kasztelan chełmski i Anna Herburtówna z Miżyńca. Pierwsze nauki Jan odebrał w Krasnymstawie, a następnie został wysłany na studia do Paryża, skąd po kilku latach przenosi się do Strasburga, a następnie do Padwy. W 1563 zostaje wybrany rektorem akademii padewskiej i przechodzi na katolicyzm. Tam też napisał po łacinie swe dzieło o senacie rzymskim De senatu Romano, broszurę o starożytnym Rzymie, w której doszukiwał się odniesień zasad konstytucyjnych republiki rzymskiej do Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Od początku swych studiów poważnie interesował się polityką. Po powrocie do kraju został mianowany sekretarzem króla Zygmunta II Augusta.
Niektórzy historycy przypisują Zamoyskiemu, po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572, ogromny wpływ na ustanowienie w Rzeczypospolitej elekcji viritim, tj. wyboru króla przez ogół szlachty. Jest to jednak opinia przesadzona i niewątpliwie inspirowana relacją nadwornego kronikarza Zamoyskiego – Rudolfa Heidensteina – co do którego wiarygodności można mieć wiele zastrzeżeń. Był ponoć przyjacielem Mikołaja Sienickiego i Hieronima Ossolińskiego.
Był w opozycji do magnaterii, która chciała zaoferować polski tron Habsburgom. Podczas elekcji w 1573 popierał Henryka III Walezego, a podczas elekcji w 1575 jego faworytem był wrogi Habsburgom Stefan Batory. Był pomysłodawcą wyboru Anny Jagielonki na króla Polski i przydania jej za małżonka Stefana Batorego. Za panowania Batorego został jego najblizszym politycznym współpracownikiem. W tym czasie był jednym z najpotężniejszych ludzi w kraju, król mianował go hetmanem wielkim koronnym oraz kanclerzem wielkim. Wkrótce stał się jednym z najbogatszych polskich magnatów. Wspierał politykę Batorego przeciwną Habsburgom i imperium otomańskiemu oraz opowiadał się po stronie Batorego w jego dążeniach do wzmocnienia władzy królewskiej i osłabienia magnaterii. Wziął na siebie część przygotowań do wojny z Rosją w latach 1579-1581, podczas której zdobył Wieliż i Zawołocze. W zastępstwie króla dowodził całą polską armia podczas oblężenia Pskowa. W 1584 przyczynił się do ujęcia i stracenia banity Samuela Zborowskiego, co sprawiło, że stracił popularność w masach szlacheckich, a nawet wytoczono w 1585 sąd sejmowy, który zajął się analizą legalności jego działań.
Lata późniejsze: w opozycji do tronu
Po śmierci Batorego w 1586 pomógł Zygmuntowi III Wazie w zdobyciu polskiego tronu, pokonując siły wspierające kandydata Habsburgów, arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga w bitwie pod Byczyną w 1588, kiedy to magnaci wspierający Maksymiliana próbowali siłą zdobyć stolicę Polski, Kraków. Arcyksiążę został uwięziony w Krasnymstawie, po czym na mocy paktów będzińsko-bytomskich zrzekł się pretensji do polskiego tronu.
Mimo wszystko, na samym początku rządów Zygmunta III, Zamoyski, który wiernie służył królom Rzeczypospolitej, dołączył do opozycjonistów walczących z polityką Zygmunta III, który chciał wzmocnić władzę królewską i przeobrazić Rzeczpospolitą w monarchię absolutną poprzez przymierze z Habsburgami w celu zapewnienia sobie ich pomocy w odzyskaniu szwedzkiego tronu. Nowy król obawiał się wpływów kanclerza, a zgodnie z prawem Rzeczypospolitej nie był w stanie odwołać go ze stanowiska. Z kolei Zamoyski traktował króla jak pionka w grze i ignoranckiego obcokrajowca. Jako przeciwnik króla przestrzegał przed niepotrzebną ingerencją Rzeczypospolitej w wojny dynastyczne w Szwecji, zwłaszcza że ciągle istniało zagrożenie ze strony Imperium Ottomańskiego. Jego polityka i działania przeciwstawiały się (lub ewentualnie próbowały uniknąć) tendencjom w kierunku absolutyzmu, które charakteryzowały pozostałe państwa Europy. Otwarty konflikt między kanclerzem a królem wybuchł podczas sejmu w 1592, kiedy Zamoyski odkrył, że Zygmunt spiskuje aby scedować koronę polską dla Habsburgów w zamian za ich wsparcie w walce o szwedzki tron. Zamoyski nie zdołał zdetronizować króla, ale udało mu się wywalczyć wolną rękę podczas interwencji w Mołdawii, gdzie w 1595 pomógł hospodarowi Jeremiemu Mohyle w objęciu tronu. W 1600 walczył przeciwko hospodarowi wołoskiemu Michałowi Walecznemu, który zdobył Mołdawię kilka miesięcy wcześniej. Pokonał go w bitwie pod Bukową 20 października 1600 i przywrócił tron mołdawski Jeremiemu Mohyle, pomógł również jego bratu Szymonowi Mohyle w objęciu tronu hospodarstwa wołoskiego, rozciągając tym samym wpływy Rzeczypospolitej na te kraje aż po Dunaj.
W latach 1600-1601 brał udział w wojnie przeciwko najazdowi szwedzkiemu dowodząc siłami polskimi w bitwach o Inflanty. W 1600 odbił z rąk Szwedów kilka zamków warownych, rok później zdobył Wolmar i Fellin, a w 1602 Biały Kamień. Kampania ta była dla niego zbyt surowa, dlatego w 1602 zrezygnował z dowództwa. W literaturze historycznej (St. Herbst) krytykowany za mało energiczne i schematyczne (według wzorów batoriańskich) prowadzenie walk o Inflanty.
W 1580 założył miasto Zamość. W ciągu swojego życia zdążył bardzo się wzbogacić. Miał w posiadaniu 24 miast i ok. 816 wsi (ok. 6400 km²), oraz jako dzierżawca dóbr królewskich 35 miast i 1024 wsi (ok. 11 100 km²), jego roczny dochód szacowany był na 700 000 złotych. W 1589 r. utworzył w celu utrzymania pozycji rodu i zapobieżenia rozdrobnieniu majątku Ordynację Zamojską, którą zarządzało po nim kolejno XV ordynatów, a przetrwała ona do 1944 r. W 1595 ufundował Akademię Zamojską. Posiadał własne wojsko w skład którego wchodziło 4000 piechoty (głównie piechoty węgierskiej) oraz 2000 jazdy.
źrodło: wikipedia.org